از سویی تقدس این بارگاه منور، عاملی برای وقف، نذر و اهدا برای امور خیر و عام‌المنفعه و توسعه حرم شده است. این اقدامات در عصر صفوی رونق بیشتری گرفت. به مدد اسناد به‌جا مانده، اطلاعات بیشتری از نوع و شیوه خدمات‌دهی به زائران، میزان درآمدها و هزینه‌های آستان قدس و غیره بدست می‌آید. اسناد روشن می‌کنند چه افراد و گروه‌هایی در اداره این تشکیلات نقش داشته و برای رفع مشکلات آن چه تدابیری اندیشیده شده است. در این میان نقش تأثیرگذار زنان از جنبه‌های مختلف در آستان قدس نیز قابل توجه است.
به همین مناسبت و در گفت‌وگو با «دکترسیده انیس میری»، کارشناس پژوهش سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی به‌طوراجمالی به بررسی نقش و حضور بانوان و ارائه خدمات در آستان مقدس رضوی و اقدام‌های خیرخواهانه آنان در این تشکیلات مقدس پرداختیم تا از این دریچه، هر چه بهتر و بیشتر به نقش زنان در توسعه و پیشرفت فرهنگ اصیل اسلامی‌- ایرانی به‌ویژه فرهنگ شیعی پی ببریم.

طبقه‌بندی اسناد مربوط به حضور زنان در آستان قدس
براساس اسناد و مدارک موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اسناد مربوط به حضور زنان در تشکیلات آستان قدس به لحاظ موضوعی به سه دسته تقسیم می‌شود. مطابق آنچه در کتاب «گزیده‌ای از اسناد حضور زنان در آستان قدس رضوی (از دوره صفویه تا دوره پهلوی اول)» تألیف «الهه محبوب فریمانی» و «زهرا طلایی» دو نفر از بانوان محقق و پژوهشگر تاریخ و شاغل در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی آمده، دسته نخست مربوط به زنانی‌است که به علت نیاز تشکیلات اداری و سازمانی آستان قدس برای اداره امور مرتبط با بانوان زائر، در قسمت‌های مختلف به خدمت گمارده شدند و حقوق دریافت کرده‌اند. بنابراین دیده می‌شود در دوره‌های مختلف، مشاغل خاصی برای زنان ایجاد شده و عمده آن‌ها محدود به خدمت برای زائران زن بوده است. دسته دوم مربوط به زنان واقف، نذرکننده و اهداکننده است که در دوره‌های مختلف، املاک و اشیای گوناگونی را وقف یا نذر روضه منوره حرم مقدس حضرت امام رضا(ع) کردند.
دسته سوم نیز مربوط به زنانی است که از آستان قدس کمک دریافت می‌کردند. این کمک‌ها یا براساس درخواست ایشان ارائه می‌شده، یا طبق دستورالعمل مصارف موقوفات و تحت عنوان وظیفه، تصدق و مددمعاش صورت می‌گرفته است.
آنچه در زمینه حضور بانوان در تشکیلات آستان قدس (در مقطع زمانی دوره صفویه تا دوره پهلوی اول) در اسناد این کتاب به چشم می‌خورد، مشاغل زنان در روضه منوره، مشاغل زنان در دارالشفا، متولیان زن در بعضی از موقوفات آستان قدس، مشاغل دبستان و پرورشگاه رضوی و مشاغل اداری است که در ابتدای هر قسمت، آن شغل معرفی شده است. ترتیب اسناد این کتاب نیز براساس دوره تاریخی صفوی، افشاری، قاجار و پهلوی اول است. بخش دوم نیز مربوط به معرفی اسناد زنان واقف و نذرکننده صفوی، افشار و قاجار است که تعدادی از اسناد در هر دوره تاریخی و اهداکننده در سه دوره به طور جداگانه معرفی شده است.

زنان شاغل در آستان قدس رضوی
درباره زنان شاغل در حرم، اشاره‌هایی در برخی منابع دیده می‌شود. نخستین پژوهش درزمینه امور زنان شاغل در آستان قدس، مقاله زهرا طلایی با عنوان «زنان شاغل در حرم مطهر رضوی از صفوی تا قاجار» است که وی باتوجه به اسناد، مشاغل این زنان را معرفی کرده است. همچنین در موضوع زنان واقف، مقاله «موقوفات انیس‌الدوله» توسط محمد دبیرسیاقی به رشته تحریردرآمده است. دیگر تحقیق مستقلی در مورد زنان واقف و ارتباط آن‌ها با آستان قدس انجام نشده است. اما این کتاب نخستین اثر مستقل در این زمینه است که در آن تلاش شده همه اسناد زنان شاغل در حرم مورد بررسی قرار گیرد و مهم‌ترین آن‌ها بازنویسی و معرفی شوند.
مطابق آنچه در این کتاب آمده، اسناد زنان شاغل، بیشتر جنبه مالی داشته و فقط به میزان حقوق زنان اشاره می‌کند و شرح وظایف را نیاورده است. البته در اسناد چگونگی به‌کارگیری زنان مشخص است، اینکه بر حسب حکم و فرمان شاه به این سمت منتصب شدند و از آنجایی که بیشتر مشاغل در گذشته به شکل موروثی منتقل می‌شد، شغل زنان نیز به صورت موروثی از مادر به دختر منتقل شده و یا مواردی در اسناد دیده می‌شود که برخی همسران مردان شاغل در آستان قدس، در قسمت‌های مربوط به زنان به کار مشغول بوده‌اند، به طور نمونه می‌توان به شغل خادم بیماران دارالشفا اشاره کرد که دو زوج عهده‌دار این خدمت بودند.
نخستین شغلی که در اسناد به زنان اختصاص دارد زیارت‌نامه‌خوان است که در دوره شاه عباس اول صفوی وجود داشته است. سایر مشاغلی که در عصر صفوی ایجاد شد شامل کفشبان، خادمه حرم، خادم دارالشفا و عزب دارالشفاست. در دوره افشاری تنها به نام بخورسوز، خادمه مسجد گوهرشاد و بیماردار دارالشفا برمی‌خوریم.

زنان واقف و نذرکننده
در ادامه بررسی اسناد حضور زنان در آستان قدس رضوی و مطابق آنچه در بخش دیگری از این کتاب آمده به زنان واقف، نذرکننده و اهداکننده می‌رسیم. بیشترین حجم اسناد هم مربوط به همین موضوع است. در این مقوله در اسناد به واژگان وقف، نذر، اهدا و پیشکش برمی‌خوریم. در طول تاریخ افراد بسیاری املاک و اشیایی را وقف روضه منوره کرده‌اند. زنان نیز در زمره افرادی بودند که املاک و اشیایی را وقف کردند. ساخت مسجدگوهرشاد در کنار حرم مطهر و تعیین موقوفاتی بر آن توسط بانو گوهرشاد، از نخستین موقوفات زنان محسوب می‌شود. پس از آن نیز املاک دیگری توسط زنان وقف حرم مطهر شد که هر کدام مصارف خاص خودشان را داشتند. در کنار املاک، زنان در مورد وقف وسایل و اشیا پیشگام بوده‌اند، ازجمله می‌توان به وقف جزوات قرآنی مترجم توسط زمردملک، دختر سلطان محمود در قرن ششم اشاره کرد. در کنار وقف، نذر اشیا هم رایج بوده و حجم وسیعی از اسناد به نذورات زنان اختصاص دارد. زنان در دوره‌های مختلف، اشیای متنوعی برای روشنایی حرم مطهر، سقاخانه، مهمانسرا و سایر اماکن متبرکه نذر کرده‌اند.

زنان زیارت‌نامه‌خوان
نخستین شغلی که برای زنان در اسناد دیده می‌شود، شغل زیارت‌نامه‌خوانی است. زیارت‌نامه‌خوان‌ها، نایب‌الزیارگی بعضی از شاهان، درباریان، صاحب‌منصبان و بعضی از واقفان را براساس وقف یا نذر برعهده داشتند و وظیفه آن‌ها علاوه بر قرائت زیارت‌نامه و انجام آداب زیارت، قرائت قرآن در حرم مطهر بود. اما زیارت‌نامه‌خوان زن تنها در دوره شاه عباس اول صفوی وجود داشته و «آغا فاطمه» زیارت‌نامه‌خوان این منصب را بر عهده داشته است. اسناد در سال‌های ۱۰۲۰، ۱۰۲۴، ۱۰۲۵ و ۱۰۲۶ قمری از وی نام می‌برند. وی همسر مولانا محمد مؤمن جبرئیل استرآبادی بوده که او نیز از آستان قدس وظیفه دریافت می‌کرده است.

زنان بخورسوز و ضابطه
با رسمی شدن مذهب شیعه در دوره صفوی، امکانات زیارتی توسعه یافته و زیارت رونق گرفت. یکی از پیامدهای رواج زیارت، افزایش تعداد زنان زائر بود که به‌کارگیری زنان را برای ارائه خدمات ویژه به آنان ضروری کرد. اسناد آستان قدس نام زنان زیادی را که در بخش‌های مختلف خدمت کرده‌اند، نشان می‌دهد. این مشاغل و محل خدمت آنان از دوره صفویه تا اوایل دوره پهلوی اول نیز در کتاب یاد شده، آمده است. زنان شاغل در روضه منوره صاحب شغل‌های زیارت‌نامه‌خوانی، کفشبانی، بخورسوزی، ضابطگی و جاروکشی، خادمی و... بوده‌اند. دارالشفای آستانه مقدسه رضویه بخش دیگری بود که با وجود بیماران زن، ارائه خدمات به آنان توسط زنان ضرورت داشت. مشاغل زنان در این بخش عبارت بود از: خادم بیماران، عزب دارالشفا، بیماردار، داروساز و... .
تولیت بخشی از این موقوفات پس از انقراض نسل پسران واقف به زنان باز��انده از خاندان واقفان مربوط رسیده است، بنابراین نام تعدادی از متولیان زن در این اسناد آمده و مراحل ادعا و رسیدگی به ادعای آنان نیز در اسناد ثبت شده، نمونه‌هایی از این موارد وجود دارد که در کتاب یاد شده به برخی از آن‌ها اشاره شده است.
با مدرن شدن نظام اداری در اوایل دوره پهلوی اول، در آستان قدس نیز تأسیسات جدیدی ایجاد شد. پرورشگاه آستان قدس یکی از مواردی بود که زنان در آنجا به عنوان مدیر، معاون، پرستار، رخت‌شوی، آشپز، اتوکش، خدمتکار و... به کار گرفته شدند.
آنان در دبستان دوشیزگان رضوی به عنوان مدیر، ناظم، معلم، فراش زنان و... صاحب پست شدند.همچنین در نظام اداری جدید بعضی پست‌های دیگر مانند مهندسی، کارمند بایگانی، ماشین‌نویس و.... به زنان واگذار شد.

زنان کفشبان
کفشبانی یکی از مشاغل در حرم مطهر است که وظیفه حفظ و نگهداری کفش‌های زائران را برعهده دارد. بر اساس اسناد، شغل کفشبان زنانه از دوره شاه عباس دوم تا اواخر دوره صفوی در اسناد دیده می‌شود. همچنین، دو نفر از زنانی که به این سمت گماشته شده‌اند، مادر و دختربوده‌اند و درسال ۱۱۱۴ قمری نوه ایشان نیز درخواست این شغل را براساس قانون واگذاری موروثی مشاغل در آستان مطرح می‌کند که به وی سپرده می‌شود. برای برخی از این کفشبانان، اصطلاح «کفشبان ایام زنانه» است.

ضابطان و جاروکشان
قدیمی‌ترین سند مربوط به این سمت در سال ۱۲۶۸قمری ثبت شده است. ولی گزارش سال۱۲۶۷ را هم شامل می‌شود که نام کربلایی شهربانو را به عنوان ضابطه مسجد زنانه ثبت کرده است. در سند دیگری مربوط به سال ۱۲۶۸، نام دو زن شاغل را در این سمت می‌بینیم؛ ننه خانم و کربلایی شهربانو. ضابطه حرم، عنوان سمت دیگری است که به نام صاحب جان خانم در سال ۱۲۹۲ دیده می‌شود. در اسناد، ضابطه مسجد ریاض، ضابطه مسجد زنانه و ضابطه زنانه و ضابطه حرم ثبت شده که به نظر می‌رسد منظور از آن‌ها یک سمت باشد. عنوان یک سند، پرداخت مواجب ضابطه‌های مسجد زنانه حرم مطهر است که این گمان را تأیید می‌کند.
جاروکشی اصطلاحی است که در سندی به عنوان شغل «ننه خانم» ثبت شده، اما توضیح سند درباره شرح وظیفه این زن معلوم می‌کند جاروکشی بخشی از وظایف ضابطه‌ها بوده است: «به اسم ضابطی منسوب و به خدمت جاروب‌کشی مسجد زنانه و خدمت زائرین اناث مشغول و مفتخر بوده»، بنابراین وظیفه ضابطه‌ها نیز دانسته می‌شود. در این سند به سابقه این شغل برای زنان در آستان تصریح و نیز معلوم می‌شود کارکنان یا حداقل کارکنان زن، باید برای اشتغال در آستان و درستی انجام وظایف «التزام» بسپارند. آنچه مبهم و نادانسته باقی می‌ماند این است که شغل ضابطه فقط برای زنان وجود داشته و برای مردان چنین شغلی دیده نمی‌شود.
به نظر می‌رسد ضرورت خدمات‌رسانی به زائران زن به ایجاد این شغل برای زنان منجر شده، شغلی که برای مردان، «خادم» نامیده می‌شود. معلوم نیست این شغل به چه دلیلی برای زنان «ضابطه» نامیده شده، در حالی که در نظام اداری آستانه، «ضابط» بسته به مکان آن، تعریف‌های دیگری مانند ضبط کننده اسناد، ضبط کننده اموال، ضبط و کنترل حاصل زراعات و باغ‌ها و... دارد.

خادمان و نایب‌الخدمه‌های زن
در دوره صفوی تنها از یک خادمه حرم به نام «شوخ ناز خانم» نام برده شده که اشیایی را وقف حرم کرده است. (سال‌های ۱۱۱۴-۱۱۱۳ قمری، شماره سند ۳۴۸۷۴/۱۷)
در دوره قاجار، خادمه‌های آستان قدس برخی به عنوان خادمه ضریح خوانده شده‌اند، درواقع زنانی دارای عنوان شغلی با تعیین مواجب بودند که اشتغال به خدمت نداشتند. ایشان عمدتاً از طبقات بالای اجتماع بودند و به نظر می‌رسد اختصاص این سمت به آن‌ها فرمایشی بوده، زیرا انجام وظیفه را به نایب خادم می‌سپردند و این «نایب‌الخدمه‌ها» بودند که مواجب دریافت می‌کردند. با این حال، اسنادی وجود دارد که بعضی از این زنان خادمه، مواجب هم دریافت کرده‌اند. همچنین برخی از آن‌ها به نیابت پدربزرگ مشغول به خدمت می‌شدند. ازجمله بی‌بی آغا دختر فراش‌باشی کشیک اول است که پس از فوت پدربزرگش بنا به درخواست پدرش به متولی وقت، خادمه مسجد ریاض شده و حقوق خادمی پدربزرگش در حق وی برقرار می‌شود. همچنین نام چند زن به عنوان نایب‌الخدمه در اسناد ثبت شده است.

مشاغل زنان در دارالشفا
دارالشفای رضوی یکی از اماکن حرم مطهر است که با توجه به کارکرد آن که ارائه خدمات درمانی به بیماران زن و مرد بود، ازهمان دوره صفوی مشاغلی درحوزه زنان برای این مکان و به‌طوراختصاصی بیماران زن ایجاد شد. مشاغل زنان در دوره صفوی در دارالشفا شامل خادم و عزب دارالشفا بود که براساس سند موجود، این شغل از مادر به دختر به صورت موروثی منتقل شده است. در دوره افشاری، شغل عزب دارالشفا و بیماردار دیده می‌شود. احتمالاً اولی با توجه به معنی عزب، امور اداری و دومی امور پرستاری را انجام می‌داده است.
در دوره قاجار، مشاغل دارالشفا به لحاظ نوع شغل و تعداد افراد گسترش یافت و این شاید به خاطر توسعه دارالشفا در این دوره و تعداد بیماران بوده است. نخستین شغل زنان در دوره قاجار، بیمارداری است که اطلاعاتی درباره آن در اسناد می‌بینیم. قدیمی‌ترین سند از زنان شاغل در این سمت مربوط به سال ۱۲۵۱ قمری است که نام‌های خیرالنسا و زینب در آن ثبت شده است. در بعضی از اسناد، این سمت با عنوان «پرستاره» ثبت شده است. همچنین در آستان قدس برای اطفالی که بی‌سرپرست بودند و یا مادران بیمارداشتند زنانی به عنوان مرضعه حضور داشتند که این اطفال را شیر می‌دادند. مواجب این زنان از دارالشفا تأمین می‌شده است. گفتنی است، «متولیان زن در موقوفات آستان قدس»، «زنان شاغل در پرورشگاه آستان قدس»، «زنان شاغل در دبستان رضوی»، «مشاغل اداری زنان» و... از جمله عناوین دیگری است که درکتاب «گزیده‌ای از اسناد حضور زنان در آستان قدس رضوی» به اختصار به آن‌ها اشاره شده است.

خبرنگار: محمدحسین مروج کاشانی